Historia

Wiek Orońska, poświadczony dokumentami, można określić na około 600 lat. Badania archeologiczne wskazują, że dzieje tych okolic sięgają niemal początków człowieka w tej strefie geograficznej i klimatycznej. Na terenie gminy (w Tomaszowie) odnaleziono krzemienne narzędzia należące do najstarszych śladów człowieka na terenie Polski (prawdopodobnie sprzed 400 tysięcy lat). Tak wczesne pojawienie się człowieka na tych terenach związane jest niewątpliwie z obecnością krzemienia narzutowego, który wykorzystywano do produkcji narzędzi zanim rozwinęła się technika wydobywcza umożliwiająca czerpanie surowca krzemiennego z pokładów głębszych.

W najstarszych zapisach historycznych Orońsko pojawia się jako "Orańsko". Nazwa ta ukształtowana została od staropolskiego wyrazu "orane", który określał miejsce nadające się do orania, a tym samym do rolniczej uprawy ziemi. Choć w zapisach historycznych i w dzisiejszej oficjalnej postaci nazwa występuje z sufiksem - sko, znana jest też forma Orońsk, używana powszechnie przez Józefa Brandta i właścicieli wsi, począwszy od Franciszka Ksawerego Christianiego.

Mimo, że Orońsko późno pojawiło się w pisanych dokumentach, należało zapewne do kośćca osadniczego najwcześniej zasiedlonych terenów podradomskich. Z opisów dokonanych przez Długosza wynika, że w drugiej połowie XV w. musiało być o­no wsią rozległą i zasobną. Od czasów historycznych Orońsko sąsiadowało z kilkoma, także starymi wsiami - Dobrutem, Bąkowem, Guzowem, Krogulczą, Dąbrówką Zabłotnią i Rudą.

Zabudowa wsi Orońsko zajmowała początkowo tereny nisko położone, w pobliżu stawów i cieków wodnych. Nie sięgała jednak bezpośrednio do rzeki Oronki, ze względu na trzęsawiska i błotniste łąki nadrzeczne. Po roku 1834, kiedy właścicielem Orońska został Christiani, wieś w całości została przemieszczona na wyżej położone tereny i zlokalizowana wokół nowej drogi wiejskiej poprowadzonej prostopadle do przebiegającego przez wieś traktu krakowskiego. Poza tym Christiani uporządkował we wsi inne drogi, wszystkie też obsadził drzewami. Jego staraniem pobudowano też nowe i uzdatniono dawne ujęcia wody, tzw. "wodociągi" dla Orońska i Krogulczy Suchej. Na częściowo zwolnionych przez wieś terenach zaprojektował i w znacznej części zrealizował park i ogrody.

Przebudowa wsi w jeden organizm osiedleńczy była dla właściciela poważnym wysiłkiem. Intencją Chrystianiego było stworzenie nowoczesnego Orońska, co wiązało się z powstającą wielką inwestycją drogową - traktem krakowskim, którego był projektantem. Budowa traktu krakowskiego była prawdziwą rewolucją. Jako pierwsza na tym terenie bita droga nie tylko znacznie skracała odległość, ale przede wszystkim otwierała prawdziwie szeroki świat. Wieś stawała się więc punktem przystankowym dla podróżnych, z obszernym zajazdem, a także pocztą.

Orońsko często zmieniało swoich właścicieli przechodząc w kolejnych latach "z rąk do rąk". Jako pierwsi właściciele wymieniani są Andrzej Starościński, a później Jakub Starosielski herbu Abdank. W 1802 r. dobra szydłowieckie, w skład których wchodziło Orońsko, nabyła księżna Anna Sapieżyna. Nie pozostały o­ne jednak długo jej własnością. Zadłużona księżna odstąpiła klucz szydłowiecki skarbowi Królestwa Polskiego. Orońskie dobra rządowe tworzyła wieś i folwark Orońsko oraz wieś Krogulcza Sucha z przyległościami. W związku z tym, że był to majątek niewielki, rząd puścił go w dzierżawę. W 1829 r. wziął ten majątek w wieczystą dzierżawę Franciszek Ksawery Christiani. W parę lat później, w 1834 r. małżonkowie Christiani nabyli na własność dotychczasową dzierżawę. Po powstaniu styczniowym posiadłość tę wdowa po Christianim sprzedała Wojciechowi Kalinowskiemu. Wkrótce jednak zmienili się kolejni właściciele. W 1869 r. dobra te (Orońsko z Krogulczą i Chronówek) kupiła Helena z Wojciechowskich Pruszakowa. Jej również nie udało się utrzymać majątku w całości. Rozpoczął się długotrwały proces wyprzedaży i kolonizacji stosunkowo niewielkich, na początku peryferyjnie położonych części majątku. W czasie małżeństwa Heleny Pruszakowej z Józefem Brandtem praktyka ta ustała. Dzięki niemu dwór w Orońsku stał się ośrodkiem życia kulturalnego, w którym bywało i pracowało wielu malarzy. Brandt wykazywał również zainteresowania gospodarskie, co zaowocowało dbałością o podniesienie jakości hodowli i upraw w majątku. Uporządkowano też gospodarkę wodną, wybudowano sieć stawów hodowlanych, a także przeprowadzono rozległe prace melioracyjne nadrzecznych gruntów i łąk. W ciągu prawie 40 lat związku Orońska z Brandtem majątek ten nie tylko nie został zadłużony, ale został nawet oczyszczony z dawnych długów i innych zobowiązań. Znaczne straty materialne poniosło Orońsko w czasie I wojny Światowej, kilkakrotnie zajmowane i odbijane przez walczące strony. Zrabowane zostały zarówno dzieła sztuki jak i cenne przedmioty codziennego użytku. Po śmierci malarza dobra orońskie zostały ponownie obciążone długami w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i w 1934 r. wystawione na licytację, na której nabył je Andrzej Daszewski, wnuk Józefa Brandta.

W 1942 r. Niemcy wysiedlili z Orońska rodzinę Daszewskich, a majątek przejęli w swoją administrację. W 1945 r. został o­n przejęty przez skarb państwa. W ramach reformy rolnej wyłączono z niego działki dla służby folwarcznej i miejscowych chłopów, a na pozostałej części utworzono Państwowe Gospodarstwo Rybackie. W 1969 r. wyłączono z PGR 12 hektarów gruntów z parkiem i zabudową podworską z przeznaczeniem na ośrodek kultury. Od 1981 r., na terenie zabytkowego zespołu, w odtworzonych z pietyzmem wnętrzach XIX - wiecznego pałacu Brandta ma swoją siedzibę Centrum Rzeźby Polskiej. Działalność Centrum obejmuje m.in. plenery z udziałem artystów krajowych i zagranicznych, galerię rzeźby w parku, ekspozycje w Galerii Wozownia i Oranżeria oraz w Muzeum Rzeźby Współczesnej (np. "Abakany", Wokół polskiej rzeźby lat 70 i 80").

Ponadlokalna funkcja kulturowa Orońska oparta jest na stupięćdziesięcioletnich tradycjach artystycznych i kulturalnych, zapoczątkowanych założeniem przez słynnego malarza Józefa Brandta "Wolnej Akademii Orońska" (u Brandta bywali m.in. Juliusz Kossak, bracia Gierymscy, Władysław Szerner).