Jesteś w: Strona główna / Aktualności
Aktualności
Folder z mapą powiatu wałeckiego
Dodano 2023-03-06
CHARAKTERYSTYKA
Powiat Wałecki usytuowany jest na Pojezierzu Wałeckim we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. W skład powiatu wchodzi pięć gmin: trzy gminy miejsko-wiejskie Człopa, Mirosławiec, Tuczno oraz wiejska gmina Wałcz i miejska gmina miasto Wałcz– centrum kulturalne i siedziba administracyjna starostwa.
Położenie:
w południowo-wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, na pograniczu z województwami: wielkopolskim i lubuskim, powiatami graniczącymi są: choszczeński, drawski, złotowski, pilski, czarnkowsko-trzcianecki i strzelecko-drezdenecki, w strefie pojeziernej, na obszarze dwóch krain geograficznych Pojezierza Wałeckiego i Równiny Wałeckiej, na skrzyżowaniu dróg krajowych (w Wałczu) Nr 10 i Nr 22.
Powiat Wałecki usytuowany jest na Pojezierzu Wałeckim we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. W skład powiatu wchodzi pięć gmin: trzy gminy miejsko-wiejskie Człopa, Mirosławiec, Tuczno oraz wiejska gmina Wałcz i miejska gmina miasto Wałcz– centrum kulturalne i siedziba administracyjna starostwa.
Położenie:
w południowo-wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, na pograniczu z województwami: wielkopolskim i lubuskim, powiatami graniczącymi są: choszczeński, drawski, złotowski, pilski, czarnkowsko-trzcianecki i strzelecko-drezdenecki, w strefie pojeziernej, na obszarze dwóch krain geograficznych Pojezierza Wałeckiego i Równiny Wałeckiej, na skrzyżowaniu dróg krajowych (w Wałczu) Nr 10 i Nr 22.
Wałcz oraz jego piękne okolice z licznymi lasami, jeziorami oraz ładnymi krajobrazami na stosunkowo znacznych obszarach zachował swój naturalny charakter. Na terenie powiatu znajduje się wiele rezerwatów przyrody m.in. „Wielki Bytyń” w gminach Mirosławiec, Tuczno i Wałcz, w którym występują 247 gatunków roślin w tym 17 gatunków drzew. Bogaty świat zwierząt: dziki, sarny, jelenie, lisy, borsuki, kuny leśne, łasice, wydry, bobry, żubry, wilki, rysie, orliki krzykliwe i wiele innych. Są tu szlaki turystyczne: piesze, rowerowe, wodne, baza noclegowa, sportowa, rekreacyjna.
Główne kierunki rozwoju powiatu związane są z turystyką i rolnictwem.
HISTORIA
Ziemia wałecka położna jest w południowo wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Pod względem geograficznym kraina ta nazywana jest Pojezierzem Wałeckim i stanowi integralną część Pomorza Zachodniego Jej granice w sposób naturalny wytyczone są przez koryta rzek – ziemia wałecka jest, bowiem obszarem położnym na północ od Noteci, między rzekami Gwdą i Drawą. Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi wałeckiej sięgają środkowej części epoki kamiennej, czyli mezolitu. W okresie wczesnego średniowiecza znaczną część tego terytorium pokrywały puszcze. Osadnictwo było tu niezwykle rzadkie i skupiało się wokół kilkunastu grodów. Ziemia Wałecka w owym okresie była terenem pogranicznym, usytuowanym między terytorium konsolidującego się na południu państwa polskiego a ziemiami należącymi do Pomorzan. Stanowił ona najbardziej na południe wysunięte tereny pomorskie. Bezpośrednich wzmianek źródłowych na temat ziemi wałeckiej brak jednak aż do początków XII wieku. Możemy tylko przypuszczać, iż znalazła się ona w obrębie państwa polskiego już w latach 70 – tych X wieku w rezultacie podboju Pomorza Zachodniego przez Mieszka I. Z kolei okres rządów Bolesława Chrobrego pozostawił w pamięci potomnych jedynie legendę o Dzierżykraju, księciu na Człopie, który rzekomo był ojcem chrzestnym króla Bolesława Wielkiego. Ziemia wałecka pozostał w granicach państwa polskiego stosunkowo niedługo. Pomorze Zachodnie usamodzielniło się, bowiem już w początku lat 30 – tych XI w., po śmierci Mieszka II, syna Bolesława Chrobrego. Wprawdzie około roku 1047, za panowania Kazimierza Odnowiciela, Pomorze zostało ponownie podporządkowane Polsce, jednakże na bardzo krótki okres czasu, bo tylko do lat 60 – tych XI w. Energiczne kroki mające na celu podbój Pomorza podjął dopiero Bolesław Krzywousty w początkach XII wieku. Z tego właśnie okresu pochodzi pierwsza wzmianka na temat ziemi wałeckiej. Jej autorem jest Gall Anonim a dotyczy ona grodu zwanego Bytom (dzisiejsze grodzisko nad jez. Bytyńkim w pobliżu Nakielna). Zgodnie z relacją kronikarza komes Krzywoustego – Skarbimierz, wkraczają na Pomorze zdobył i spalił ten gród, a jego mieszkańców uprowadził w niewolę W toku ciężkich walk Bolesław Krzywousty zdołało podporządkować sobie całe Pomorze, w tym również ziemię wałecką. I choć Pomorze Zachodnie w niedługim czasie odpadło od Polski, to jednak Wałecczyzna pozostała w obrębie państwa polskiego aż do końca XIII wieku.
Próby utrzymania przez Polskę tych terenów zakończyły się niepowodzeniem po tragicznej śmierci Przemysława II, zamordowanego w Rogoźnie w 1296 r. Korzystając z powstałego zamętu, margrabiowie brandenburscy opanowali terytorium rozciągające się między rzekami Drawą i Gwdą oraz Notecią na południu, a więc także i obszar ziemi wałeckiej. Nastąpił to około 1300 r. Z tego też czasu pochodzą obfitsze przekazy historyczne dotyczące tych rejonów.Brandenburczycy rozwinęli, bowiem tutaj ożywioną akcję kolonizacyjną posługują się przy tym głównie elementem niemieckim, co znajduje swe odzwierciedlenie w wystawianych przez nich dokumentach lokacyjnych. Niewątpliwie Wałcz oraz inne miasta usytuowane na tych ziemiach istniały już wcześniej, jednak dopiero okres panowania brandenburskiego przyniósł konkretne wiadomości o otrzymaniu przez nie praw miejskich. Najwcześniej, bo już w 1245 r otrzymała je Człopa. 23 IV, 1303 r. prawa miejskie uzyskał Wałcz, otrzymując przy tym obszerny przywilej lokacyjny, nadający miastu 208 łanów ziemi oraz jeziora: Zamkowe i Raduńskie. Jednocześnie założono wieś Dobino na 64 łanach – miała ona być własnością miasta. Wałcz otrzymał też trzecią część dochodów miejskich i został zwolniony od wszelkich podatków na okres 16 lat. Prawie w tym samym czasie prawa miejskie otrzymały: Mirosławiec (1314) oraz Tuczno (1331).
Pod względem administracji kościelnej omawiane tereny należały do diecezji poznańskiej. Dopiero w 1368 r. ziemia wałecka na mocy układu zawartego pomiędzy królem polskim Kazimierzem Wielkim a margrabią brandenburskim Ottonem Leniwym, wróciła do Macierzy. Kazimierz Wielki potwierdził dla Wałcza uzyskane uprzednio przywileje miejskie, a na zamku osadził swego starostę.
Przed śmiercią w 1370 r. przekazał ziemię wałecką swemu wnukowi Kaźkowi słupskiemu, co stało się przyczyną zbrojnych konfliktów i długotrwałych zamieszek na tych terenach. W wyniku walk zginął Kaźko słupski, a ziemia wałecka dostała się Władysławowi Opolczykowi. Ostatecznie w 1391r., król Władysław Jagiełło spłacił Pomorzanom wszelkie roszczenia do tych terytoriów i dzięki temu cała ziemia wałecka pozostała przy Polsce, stając się integralną częścią województwa poznańskiego. Stanowiła ona obszar niezwykle istotny pod względem strategicznym, oddzielała bowiem zakon krzyżacki od Nowej Marchii, była także jedynym pomostem łączącym Polskę z Pomorzem Zachodnim Znaczenie polityczne ziemi wałeckiej zmalało nieco po pokoju toruńskim w 1466 r., kiedy Polska odzyskała Pomorze Gdańskie i Warmię.
Powiat wałecki stanowił najbardziej na północny zachód wysunięte terytorium państwa polskiego. Jego granice były od tej strony również granicami państwowymi. Na wschodzie rzeka Gwda odgraniczała go od powiatu nakielskiego, należącego do województwa kaliskiego. Z kolei naturalną granicą oddzielającą Wałecczyznę od Wielkopolski była zabagniona i nieprzystępna dolina Noteci, stąd kontakty z grodem poznańskim były bardzo utrudnione. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w 1554 r., kiedy to starostwo wałeckie zostało podniesione do rangi starostwa grodowego. Odtąd wszelkie sprawy sądowe, jak i administracyjne, szlachta wałecka i ziem sąsiednich mogła załatwić na miejscu, zamiast jeździć do dalekiego Poznania. Na mocy przywileju królewskiego starosta wałecki – Andrzej (II) Górka otrzymał jurysdykcję taka samą, jaką posiadał starosta generalny poznański, Janusz Kościelecki, tzn. prowadził wpisy do ksiąg wieczystych i rozstrzygał sprawy karne. Starosta miał najwyższą władzę na terenie powiatu i nominację otrzymał bezpośrednio od króla. Urząd swój piastował w zasadzie dożywotnio. Wynagradzany był w postaci tzw. majątku starościńskiego. Zastępcą starosty w pełnieniu funkcji administracyjnych był podstarości, natomiast w sprawach sądowych starostę zastępował sędzia surogator. W skład dóbr królewskich starostwa wałeckiego w końcu XVI wieku wchodziły następujące wsie: Brzeźnica, Budy, Chwiram, Gostomia, Dudylany, Nadarzyce, Nowy Dwór, osada młyńska Ostrowiec, Różewo, Skrzatusz, Sypniewo, Szwecja, Witankowo i Zdbice, a także wsie królewskie puszczone w osobną dzierżawę: Jaraczewo, Leżenica, Róża z Kępą i Wiesiółka. Także z miasta Wałcza 1/3 część dochodów z kar sądowych wpływała do kasy starosty, ponieważ był on miastem królewskim. Zwierzchność starosty wałeckiego rozciągała się również na 3 starostwa niegrodowe: ujsko – pilskie, drahimskie i od 1660 r. starostwo nowodworskie. Starosta niegrodowy nie miał władzy sądowniczej, jego zadaniem było zarządzanie dobrami królewskimi. Początkowo, jeszcze przed utworzeniem starostwa grodzkiego, starostami Wałcza byli przeważnie przedstawiciele możnych rodów miejscowych: Wedlowie, Borkowie czy Czamkowscy. W późniejszych latach urząd starościński przypadał w udziale głównie wpływowym osobistościom z Pomorza i Wielkopolski. Z lat 1472 – 1535 nie posiadamy niestety dokładniejszych wiadomości odnośnie starostów wałeckich. Bardziej szczegółowe informacje datują się dopiero od 1535 r., kiedy to starostą wałeckim (jeszcze nie grodowym) został Łukasz Górka. Po nim urząd ten objął jego syn Andrzej (I), a następnie synowie tegoż: Andrzej (II) (1554 – 1584) oraz Stanisław (1584 – 1586). Po okresie Górków urząd starosty wałeckiego aż do połowy XVII wieku sprawowali kolejno: Andrzej Grudziński (1586 – 1588), Hieronim Gostomski( 1589 -1593), następnie jego syn Jan (1593 – 1623), Melchior Wejcher (1623 – 1642), jego bratanek Ludwik (1643 – 1649), a po nim Franciszek Wejcher. Niewątpliwie utworzenie w Wałczu urzędu grodzkiego wywarło korzystny wpływ na życie gospodarcze tego regionu. Usytuowany pośrodku powiatu Wałcz stał się wkrótce ważnym centrum administracyjnym i sądowym, jak również kulturalnym. Był on także dogodnym punktem wymiany lokalnej, pośredniczył przy tym w handlu między Pomorzem i Brandenburgią a Polską.
Spośród miast ziemi wałeckiej tylko Wałcz, Czaplinek i Jastrowie były miastami królewskimi Trzy inne, tzn. Tuczno, Człopa i Mirosławiec stanowiły prywatną własność szlachty. Wszystkie one miały jednakże wspólną cechę ustrojową w postaci prawa magdeburskiego, którym się rządziły. Władzę administracyjną nad miastem sprawował burmistrz, w którego gestii pozostawały także uprawnienia sądowe. Apelacje od wyroków miejskich w miastach królewskich rozpatrywały sądy asesorskie, natomiast w miastach prywatnych kierowane one były do właściciela. W sprawach sądowych do szczególnie ostrych zadrażnień dochodziło pomiędzy miastem Wałczem a starostą. Będąc reprezentantem władzy królewskiej, starosta wałecki nader często nadużywał swych uprawnień wobec miasta i wkraczał w kompetencje władz miejskich. Stąd też ciągłe zatargi władzy miejskiej ze starościńską, to o grunta starościńskie użytkowane przez mieszczan, to o opłaty, innym znów razem o cła mostowe. Największe nasilenie walk mieszczan z władzami starościńskimi miało w latach 1623 – 1658. Zarzewiem tego długotrwałego konfliktu stał się fakt użytkowania przez starostę obszarów przyległych do miasta. Na tych terenach osadzał on bowiem swoich własnych ludzi, którzy trudnili się rzemiosłem z uszczerbkiem dla rzemiosła cechowego. W miarę upływu lat liczba osadników na gruncie starościńskim rosła, co doprowadziło do wytworzenia się na południowo – wschodnich przedmieściach Wałcza, nowego miasta. Już w 1613 r. nowo powstała osada otrzymała swego własnego burmistrza w osobie mieszczanina Trzebickiego. Pełne prawa miejskie wraz z przywilejem odbywania własnych, cotygodniowych targów Nowe Miasto Wałcz uzyskało za panowania Władysława IV. Odtąd posiadało ono odrębne władze, własne księgi miejskie i własną pieczęć, a nawet własne godło. Mieszczanie nie pogodzili się jednak z odrębnością Nowego Miasta i zaczęła się walka między obu organizmami miejskim, która doprowadzała niekiedy nawet do wzajemnych napadów, jak to miało miejsce w 1654 roku. Ostatecznie cztery lata po tym zdarzeniu, król Jan Kazimierz wydał edykt unifikacyjny, na mocy którego Stare i Nowe Miasto Wałcz połączyły się w jeden organizm miejski. Władzę w połączonym mieście sprawowała rada wybierana z równej liczby przedstawicieli obu dawnych miast. Odtąd burmistrza wybierał starosta nie z 4 przedstawionych mu kandydatów, ale z 8 (czterech ze Starego Miasta i czterech z Nowego).
W miarę spokojne, nie licząc lokalnych konfliktów, życie wsi i miasteczek ziemi wałeckiej skończyło się wraz z najazdem szwedzkim na Polskę w 1655 roku. Szwedzi zaatakowali Polskę od strony Pomorza Zachodniego, co w sposób oczywisty wysunęło ziemię wałecką na pierwszy plan w obronie zagrożonej suwerenności królestwa. 21 lipca wojska szwedzkie pod wodzą Amima Wittenberga wtargnęły na Wałecczyznę. Szlachta wielkopolska zebrana na sejmiku w Środzie postanowiła bronić Szwedom przeprawy przez linię Noteci. Tym samym ziemia wałecka została wydana na łup nieprzyjaciela. Nawet piechota łanowa zamiast wesprzeć załogę zamku drahimskiego, skierowana została pod wodzą Henryka Golca pod Ujście. W ten sposób Szwedzi bez walki zajęli Czaplinek oraz zamek obronny w Drahimiu (Stare Drawsko), a także stolicę powiatu – Wałcz. Niedługo potem, 25 lipca podpisany został akt kapitulacji ujskiej, na mocy którego cała Wielkopolska poddawała się Szwedom. W trzy tygodnie później król szwedzki Karol Gustaw na czele 16 tyś. armii przekroczył w okolicach Tuczna i Człopy granicę Królestwa Polskiego. Obie armie szwedzkie spotkały się pod Kołem i stamtąd wyruszyły na podbój reszty ziem polskich. Zmagania wojenne trwały trzy lata i zakończyły się wyparciem nieprzyjaciela z kraju. Powiat wałecki, podobnie jak i cała Rzeczpospolita, wyszedł z tych walk poważnie osłabiony i zrujnowany gospodarczo. Przykładowo w Człopie w 1657 r., a więc jeszcze przed końcem wojny, było tylko 50 domów osiadłych, natomiast aż 165 znajdowało się w stanie ruiny lub było opuszczonych. Księgi grodzkie wałeckie wywieziono, natomiast urząd grodzki zamknięto. Wznowił on swą działalność dopiero w 1658 roku. Rezultatem „potopu” była też pauperyzacja, a następnie wielkie wyniszczenie ludności spowodowane nie tylko działaniami wojennymi, ale również straszliwą zarazą, jaka szalała na ziemi wałeckiej w latach 1656 -1657. W wyniku wojny dawny powiat wałecki stracił część swego terytorium. Układem welawsko – bydgoskim z 1657 r. starostwo drahimskie wraz z zamkiem zostało bowiem przekazane Brandenburgii jako zastaw za poniesione przez nią koszty wojenne. Wprawdzie kilkakrotnie podnoszono na sejmach konieczność wykupu starostwa (ostatni raz w 1726 roku), lecz nigdy do tego nie doszło. Tymczasem potęga Brandenburgii rosła wprost proporcjonalnie do słabnięcia Polski. W 1701 roku elektor brandenburski Fryderyk III koronował się w Królewcu na „króla w Prusach”. Odtąd posiadanie terytoriów oddzielających Brandenburgię od Prus Wschodnich stało się warunkiem istnienia państwa pruskiego. Powiat wałecki jako ziemia graniczna już na wiele lat przed pierwszym rozbiorem musiał stawiać czoło pruskiej zaborczości. Za rządów Fryderyka Wilhelma I, który miał manię tworzenia wojska olbrzymów, zdarzały się na terenie powiatu wałeckiego wypadki porywania młodych, wysokich mężczyzn. Z kolei w czasie trwania wojny siedmioletniej (1756 – 1763) polskie terytoria zachodnie, w tym ziemia wałecka, stały się magazynem żywnościowym dla wojsk rosyjskich i pruskich, chociaż Rzeczpospolita nie brała udziału w tych zmaganiach. Z czasem Prusacy poczynali sobie na ziemi wałeckiej coraz to zuchwałej. Już od 1770 r. pod pretekstem ochrony przed epidemią zakładali tu tzw. kordony zdrowia, oznaczone słupami z pruskim orłem i obsadzone silnie wojskiem. Niedługo potem Mirosławiec, Jastrowie i inne miejscowości zostały zajęte przez pruskich huzarów. Główną kwaterą dla nich stała się Łubianka. W ten oto sposób jeszcze przed oficjalnym traktatem rozbioru powiat wałecki dostał się pod wojskową okupację pruską.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. ziemia wałecka początkowo weszła w skład okręgu noteckiego, a potem przyłączono ją do Prus Zachodnich (dawne Prusy Królewskie). Powiat wałecki został zreorganizowany i powiększony o przyłączoną Chodzież, Ujście, Czarnków, Trzciankę i Radolin. Pod względem administracyjnym przynależał do regencji kwidzyńskiej. Na czele powiatu stał teraz landrat, który zastąpił dawnego starostę. Majątki królewskie zostały przejęte przez rząd pruski i utworzono z nich tzw. amty. Miasta zostały poddane pod nadzór urzędników zwanych radcami podatkowymi. Zaprowadzono też nowe sądownictwo z językiem niemieckim jako obowiązującym. Kościelnie jednak dekanat wałecko – czarnkowski nadal należał do diecezji poznańskiej.
W okresie wojen napoleońskich pojawiły się nadzieje na reaktywowanie państwa polskiego. Napoleon traktatem w Tylży z 1807 r. stworzył słabe Księstwo Warszawskie, które nie było jednak w stanie spełnić tych oczekiwań. W jego skład wszedł tylko maleńki skrawek powiatu wałeckiego z Szydłowem i Dolaszewem. Kongres Wiedeński z 1815 r. utrwalił władztwo pruskie na tych ziemiach. Powiat wałecki w dalszym ciągu przynależał do regencji kwidzyńskiej, leżącej w obrębie prowincji Prus Zachodnich. Obejmował swym zasięgiem 5 miast, 65 majątków prywatnych oraz 2 amty, czyli dawne domeny królewskie: człopski i łubiankowski – ten ostatni utworzony z resztek dawnych starostw: wałeckiego, nowodworskiego i ujsko – pilskiego.
W miarę upływu czasu zmniejszała się liczebność i znaczenie elementu polskiego na tych ziemiach. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był wzmożony nacisk germanizacyjny w okresie bismarzkowskim, a potem bezwzględna polityka hakatystów. Nagminne wykupywanie ziemi z rąk polskich za rządowe pieniądze stwarzało dogodne warunki dla niemieckich kolonistów. Dopiero wybuch I wojny światowej w 1914 r. przyniósł nadzieje na zmianę tej sytuacji. Polacy zamieszkujący ziemię wałecką poważnie liczyli się z klęską Niemiec, o czym świadczy, chociażby fakt masowego wykupu ziemi z rąk niemieckich. Niestety, choć w myśl pierwszych projektów traktatu wersalskiego ziemia wałecka miała powrócić do macierzy, to tak się jednak nie stało. Ostatecznie cały powiat pozostał poza granicami Polski, by w 1922 r. wejść w skład „Marchii Granicznej Poznań – Prusy Zachodnie”, ze stolicą w Pile. Ten stan rzeczy przetrwał aż do 1938 r., kiedy to powiat wałecki wcielono do prowincji Pomorze.
Ziemia wałecka znalazła się w obrębie państwa polskiego dopiero po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r., pozostawała więc poza granicami Polski aż przez 173 lata. Wojna zostawiła ją jednak straszliwie okaleczoną, pełną rumowisk i zgliszcz. Z Pomorza Zachodniego utworzono wówczas jedno, duże województwo z siedzibą w Szczecinie, do którego należał również powiat wałecki jako najdalej na południowy wschód wysunięte terytorium. Po reformie władz terenowych w 1950 r. ziemia wałecka znalazła się w obrębie nowo utworzonego województwa koszalińskiego. Istniejący do tego momentu samorząd terytorialny zastąpiony został przez rady narodowe. Tak, więc zamiast starostwa powiatem zarządzało odtąd Prezydium w imieniu Powiatowej Rady Narodowej, a miastami – w miejsce magistratów i burmistrzów – prezydia miejskich rad narodowych. Obszar powiatu wałeckiego wynosił wówczas około 2084 km2. Na południu graniczył z powiatem trzcianeckim województwa poznańskiego, na wschodzie z powiatem złotowskim województwa koszalińskiego, na północy z powiatem szczecineckim tegoż województwa oraz na zachodzie z powiatami: drawskim województwa koszalińskiego i choszczeńskim województwa szczecineckiego. Po kolejnej reformie administracji państwowej, od 1 czerwca 1975 r. wprowadzającej dwustopniowy podział na województwa i gminy, dawny powiat wałecki prawie w całości (w województwie koszalińskim pozostały okolice Wierzchowa) znalazł się w granicach województwa pilskiego. Od l I 1999 r. Wałcz po nowym podziale administracyjnym wszedł w skład województwa zachodniopomorskiego. Jego obecna powierzchnia wynosi około 1407 km2. Powiatami sąsiadującymi są: choszczeński, drawski, szczecinecki, złotowski, pilski oraz strzelecko – drezdeneckim i czarnkowsko – trzcianecki.
Główne kierunki rozwoju powiatu związane są z turystyką i rolnictwem.
HISTORIA
Ziemia wałecka położna jest w południowo wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Pod względem geograficznym kraina ta nazywana jest Pojezierzem Wałeckim i stanowi integralną część Pomorza Zachodniego Jej granice w sposób naturalny wytyczone są przez koryta rzek – ziemia wałecka jest, bowiem obszarem położnym na północ od Noteci, między rzekami Gwdą i Drawą. Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi wałeckiej sięgają środkowej części epoki kamiennej, czyli mezolitu. W okresie wczesnego średniowiecza znaczną część tego terytorium pokrywały puszcze. Osadnictwo było tu niezwykle rzadkie i skupiało się wokół kilkunastu grodów. Ziemia Wałecka w owym okresie była terenem pogranicznym, usytuowanym między terytorium konsolidującego się na południu państwa polskiego a ziemiami należącymi do Pomorzan. Stanowił ona najbardziej na południe wysunięte tereny pomorskie. Bezpośrednich wzmianek źródłowych na temat ziemi wałeckiej brak jednak aż do początków XII wieku. Możemy tylko przypuszczać, iż znalazła się ona w obrębie państwa polskiego już w latach 70 – tych X wieku w rezultacie podboju Pomorza Zachodniego przez Mieszka I. Z kolei okres rządów Bolesława Chrobrego pozostawił w pamięci potomnych jedynie legendę o Dzierżykraju, księciu na Człopie, który rzekomo był ojcem chrzestnym króla Bolesława Wielkiego. Ziemia wałecka pozostał w granicach państwa polskiego stosunkowo niedługo. Pomorze Zachodnie usamodzielniło się, bowiem już w początku lat 30 – tych XI w., po śmierci Mieszka II, syna Bolesława Chrobrego. Wprawdzie około roku 1047, za panowania Kazimierza Odnowiciela, Pomorze zostało ponownie podporządkowane Polsce, jednakże na bardzo krótki okres czasu, bo tylko do lat 60 – tych XI w. Energiczne kroki mające na celu podbój Pomorza podjął dopiero Bolesław Krzywousty w początkach XII wieku. Z tego właśnie okresu pochodzi pierwsza wzmianka na temat ziemi wałeckiej. Jej autorem jest Gall Anonim a dotyczy ona grodu zwanego Bytom (dzisiejsze grodzisko nad jez. Bytyńkim w pobliżu Nakielna). Zgodnie z relacją kronikarza komes Krzywoustego – Skarbimierz, wkraczają na Pomorze zdobył i spalił ten gród, a jego mieszkańców uprowadził w niewolę W toku ciężkich walk Bolesław Krzywousty zdołało podporządkować sobie całe Pomorze, w tym również ziemię wałecką. I choć Pomorze Zachodnie w niedługim czasie odpadło od Polski, to jednak Wałecczyzna pozostała w obrębie państwa polskiego aż do końca XIII wieku.
Próby utrzymania przez Polskę tych terenów zakończyły się niepowodzeniem po tragicznej śmierci Przemysława II, zamordowanego w Rogoźnie w 1296 r. Korzystając z powstałego zamętu, margrabiowie brandenburscy opanowali terytorium rozciągające się między rzekami Drawą i Gwdą oraz Notecią na południu, a więc także i obszar ziemi wałeckiej. Nastąpił to około 1300 r. Z tego też czasu pochodzą obfitsze przekazy historyczne dotyczące tych rejonów.Brandenburczycy rozwinęli, bowiem tutaj ożywioną akcję kolonizacyjną posługują się przy tym głównie elementem niemieckim, co znajduje swe odzwierciedlenie w wystawianych przez nich dokumentach lokacyjnych. Niewątpliwie Wałcz oraz inne miasta usytuowane na tych ziemiach istniały już wcześniej, jednak dopiero okres panowania brandenburskiego przyniósł konkretne wiadomości o otrzymaniu przez nie praw miejskich. Najwcześniej, bo już w 1245 r otrzymała je Człopa. 23 IV, 1303 r. prawa miejskie uzyskał Wałcz, otrzymując przy tym obszerny przywilej lokacyjny, nadający miastu 208 łanów ziemi oraz jeziora: Zamkowe i Raduńskie. Jednocześnie założono wieś Dobino na 64 łanach – miała ona być własnością miasta. Wałcz otrzymał też trzecią część dochodów miejskich i został zwolniony od wszelkich podatków na okres 16 lat. Prawie w tym samym czasie prawa miejskie otrzymały: Mirosławiec (1314) oraz Tuczno (1331).
Pod względem administracji kościelnej omawiane tereny należały do diecezji poznańskiej. Dopiero w 1368 r. ziemia wałecka na mocy układu zawartego pomiędzy królem polskim Kazimierzem Wielkim a margrabią brandenburskim Ottonem Leniwym, wróciła do Macierzy. Kazimierz Wielki potwierdził dla Wałcza uzyskane uprzednio przywileje miejskie, a na zamku osadził swego starostę.
Przed śmiercią w 1370 r. przekazał ziemię wałecką swemu wnukowi Kaźkowi słupskiemu, co stało się przyczyną zbrojnych konfliktów i długotrwałych zamieszek na tych terenach. W wyniku walk zginął Kaźko słupski, a ziemia wałecka dostała się Władysławowi Opolczykowi. Ostatecznie w 1391r., król Władysław Jagiełło spłacił Pomorzanom wszelkie roszczenia do tych terytoriów i dzięki temu cała ziemia wałecka pozostała przy Polsce, stając się integralną częścią województwa poznańskiego. Stanowiła ona obszar niezwykle istotny pod względem strategicznym, oddzielała bowiem zakon krzyżacki od Nowej Marchii, była także jedynym pomostem łączącym Polskę z Pomorzem Zachodnim Znaczenie polityczne ziemi wałeckiej zmalało nieco po pokoju toruńskim w 1466 r., kiedy Polska odzyskała Pomorze Gdańskie i Warmię.
Powiat wałecki stanowił najbardziej na północny zachód wysunięte terytorium państwa polskiego. Jego granice były od tej strony również granicami państwowymi. Na wschodzie rzeka Gwda odgraniczała go od powiatu nakielskiego, należącego do województwa kaliskiego. Z kolei naturalną granicą oddzielającą Wałecczyznę od Wielkopolski była zabagniona i nieprzystępna dolina Noteci, stąd kontakty z grodem poznańskim były bardzo utrudnione. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w 1554 r., kiedy to starostwo wałeckie zostało podniesione do rangi starostwa grodowego. Odtąd wszelkie sprawy sądowe, jak i administracyjne, szlachta wałecka i ziem sąsiednich mogła załatwić na miejscu, zamiast jeździć do dalekiego Poznania. Na mocy przywileju królewskiego starosta wałecki – Andrzej (II) Górka otrzymał jurysdykcję taka samą, jaką posiadał starosta generalny poznański, Janusz Kościelecki, tzn. prowadził wpisy do ksiąg wieczystych i rozstrzygał sprawy karne. Starosta miał najwyższą władzę na terenie powiatu i nominację otrzymał bezpośrednio od króla. Urząd swój piastował w zasadzie dożywotnio. Wynagradzany był w postaci tzw. majątku starościńskiego. Zastępcą starosty w pełnieniu funkcji administracyjnych był podstarości, natomiast w sprawach sądowych starostę zastępował sędzia surogator. W skład dóbr królewskich starostwa wałeckiego w końcu XVI wieku wchodziły następujące wsie: Brzeźnica, Budy, Chwiram, Gostomia, Dudylany, Nadarzyce, Nowy Dwór, osada młyńska Ostrowiec, Różewo, Skrzatusz, Sypniewo, Szwecja, Witankowo i Zdbice, a także wsie królewskie puszczone w osobną dzierżawę: Jaraczewo, Leżenica, Róża z Kępą i Wiesiółka. Także z miasta Wałcza 1/3 część dochodów z kar sądowych wpływała do kasy starosty, ponieważ był on miastem królewskim. Zwierzchność starosty wałeckiego rozciągała się również na 3 starostwa niegrodowe: ujsko – pilskie, drahimskie i od 1660 r. starostwo nowodworskie. Starosta niegrodowy nie miał władzy sądowniczej, jego zadaniem było zarządzanie dobrami królewskimi. Początkowo, jeszcze przed utworzeniem starostwa grodzkiego, starostami Wałcza byli przeważnie przedstawiciele możnych rodów miejscowych: Wedlowie, Borkowie czy Czamkowscy. W późniejszych latach urząd starościński przypadał w udziale głównie wpływowym osobistościom z Pomorza i Wielkopolski. Z lat 1472 – 1535 nie posiadamy niestety dokładniejszych wiadomości odnośnie starostów wałeckich. Bardziej szczegółowe informacje datują się dopiero od 1535 r., kiedy to starostą wałeckim (jeszcze nie grodowym) został Łukasz Górka. Po nim urząd ten objął jego syn Andrzej (I), a następnie synowie tegoż: Andrzej (II) (1554 – 1584) oraz Stanisław (1584 – 1586). Po okresie Górków urząd starosty wałeckiego aż do połowy XVII wieku sprawowali kolejno: Andrzej Grudziński (1586 – 1588), Hieronim Gostomski( 1589 -1593), następnie jego syn Jan (1593 – 1623), Melchior Wejcher (1623 – 1642), jego bratanek Ludwik (1643 – 1649), a po nim Franciszek Wejcher. Niewątpliwie utworzenie w Wałczu urzędu grodzkiego wywarło korzystny wpływ na życie gospodarcze tego regionu. Usytuowany pośrodku powiatu Wałcz stał się wkrótce ważnym centrum administracyjnym i sądowym, jak również kulturalnym. Był on także dogodnym punktem wymiany lokalnej, pośredniczył przy tym w handlu między Pomorzem i Brandenburgią a Polską.
Spośród miast ziemi wałeckiej tylko Wałcz, Czaplinek i Jastrowie były miastami królewskimi Trzy inne, tzn. Tuczno, Człopa i Mirosławiec stanowiły prywatną własność szlachty. Wszystkie one miały jednakże wspólną cechę ustrojową w postaci prawa magdeburskiego, którym się rządziły. Władzę administracyjną nad miastem sprawował burmistrz, w którego gestii pozostawały także uprawnienia sądowe. Apelacje od wyroków miejskich w miastach królewskich rozpatrywały sądy asesorskie, natomiast w miastach prywatnych kierowane one były do właściciela. W sprawach sądowych do szczególnie ostrych zadrażnień dochodziło pomiędzy miastem Wałczem a starostą. Będąc reprezentantem władzy królewskiej, starosta wałecki nader często nadużywał swych uprawnień wobec miasta i wkraczał w kompetencje władz miejskich. Stąd też ciągłe zatargi władzy miejskiej ze starościńską, to o grunta starościńskie użytkowane przez mieszczan, to o opłaty, innym znów razem o cła mostowe. Największe nasilenie walk mieszczan z władzami starościńskimi miało w latach 1623 – 1658. Zarzewiem tego długotrwałego konfliktu stał się fakt użytkowania przez starostę obszarów przyległych do miasta. Na tych terenach osadzał on bowiem swoich własnych ludzi, którzy trudnili się rzemiosłem z uszczerbkiem dla rzemiosła cechowego. W miarę upływu lat liczba osadników na gruncie starościńskim rosła, co doprowadziło do wytworzenia się na południowo – wschodnich przedmieściach Wałcza, nowego miasta. Już w 1613 r. nowo powstała osada otrzymała swego własnego burmistrza w osobie mieszczanina Trzebickiego. Pełne prawa miejskie wraz z przywilejem odbywania własnych, cotygodniowych targów Nowe Miasto Wałcz uzyskało za panowania Władysława IV. Odtąd posiadało ono odrębne władze, własne księgi miejskie i własną pieczęć, a nawet własne godło. Mieszczanie nie pogodzili się jednak z odrębnością Nowego Miasta i zaczęła się walka między obu organizmami miejskim, która doprowadzała niekiedy nawet do wzajemnych napadów, jak to miało miejsce w 1654 roku. Ostatecznie cztery lata po tym zdarzeniu, król Jan Kazimierz wydał edykt unifikacyjny, na mocy którego Stare i Nowe Miasto Wałcz połączyły się w jeden organizm miejski. Władzę w połączonym mieście sprawowała rada wybierana z równej liczby przedstawicieli obu dawnych miast. Odtąd burmistrza wybierał starosta nie z 4 przedstawionych mu kandydatów, ale z 8 (czterech ze Starego Miasta i czterech z Nowego).
W miarę spokojne, nie licząc lokalnych konfliktów, życie wsi i miasteczek ziemi wałeckiej skończyło się wraz z najazdem szwedzkim na Polskę w 1655 roku. Szwedzi zaatakowali Polskę od strony Pomorza Zachodniego, co w sposób oczywisty wysunęło ziemię wałecką na pierwszy plan w obronie zagrożonej suwerenności królestwa. 21 lipca wojska szwedzkie pod wodzą Amima Wittenberga wtargnęły na Wałecczyznę. Szlachta wielkopolska zebrana na sejmiku w Środzie postanowiła bronić Szwedom przeprawy przez linię Noteci. Tym samym ziemia wałecka została wydana na łup nieprzyjaciela. Nawet piechota łanowa zamiast wesprzeć załogę zamku drahimskiego, skierowana została pod wodzą Henryka Golca pod Ujście. W ten sposób Szwedzi bez walki zajęli Czaplinek oraz zamek obronny w Drahimiu (Stare Drawsko), a także stolicę powiatu – Wałcz. Niedługo potem, 25 lipca podpisany został akt kapitulacji ujskiej, na mocy którego cała Wielkopolska poddawała się Szwedom. W trzy tygodnie później król szwedzki Karol Gustaw na czele 16 tyś. armii przekroczył w okolicach Tuczna i Człopy granicę Królestwa Polskiego. Obie armie szwedzkie spotkały się pod Kołem i stamtąd wyruszyły na podbój reszty ziem polskich. Zmagania wojenne trwały trzy lata i zakończyły się wyparciem nieprzyjaciela z kraju. Powiat wałecki, podobnie jak i cała Rzeczpospolita, wyszedł z tych walk poważnie osłabiony i zrujnowany gospodarczo. Przykładowo w Człopie w 1657 r., a więc jeszcze przed końcem wojny, było tylko 50 domów osiadłych, natomiast aż 165 znajdowało się w stanie ruiny lub było opuszczonych. Księgi grodzkie wałeckie wywieziono, natomiast urząd grodzki zamknięto. Wznowił on swą działalność dopiero w 1658 roku. Rezultatem „potopu” była też pauperyzacja, a następnie wielkie wyniszczenie ludności spowodowane nie tylko działaniami wojennymi, ale również straszliwą zarazą, jaka szalała na ziemi wałeckiej w latach 1656 -1657. W wyniku wojny dawny powiat wałecki stracił część swego terytorium. Układem welawsko – bydgoskim z 1657 r. starostwo drahimskie wraz z zamkiem zostało bowiem przekazane Brandenburgii jako zastaw za poniesione przez nią koszty wojenne. Wprawdzie kilkakrotnie podnoszono na sejmach konieczność wykupu starostwa (ostatni raz w 1726 roku), lecz nigdy do tego nie doszło. Tymczasem potęga Brandenburgii rosła wprost proporcjonalnie do słabnięcia Polski. W 1701 roku elektor brandenburski Fryderyk III koronował się w Królewcu na „króla w Prusach”. Odtąd posiadanie terytoriów oddzielających Brandenburgię od Prus Wschodnich stało się warunkiem istnienia państwa pruskiego. Powiat wałecki jako ziemia graniczna już na wiele lat przed pierwszym rozbiorem musiał stawiać czoło pruskiej zaborczości. Za rządów Fryderyka Wilhelma I, który miał manię tworzenia wojska olbrzymów, zdarzały się na terenie powiatu wałeckiego wypadki porywania młodych, wysokich mężczyzn. Z kolei w czasie trwania wojny siedmioletniej (1756 – 1763) polskie terytoria zachodnie, w tym ziemia wałecka, stały się magazynem żywnościowym dla wojsk rosyjskich i pruskich, chociaż Rzeczpospolita nie brała udziału w tych zmaganiach. Z czasem Prusacy poczynali sobie na ziemi wałeckiej coraz to zuchwałej. Już od 1770 r. pod pretekstem ochrony przed epidemią zakładali tu tzw. kordony zdrowia, oznaczone słupami z pruskim orłem i obsadzone silnie wojskiem. Niedługo potem Mirosławiec, Jastrowie i inne miejscowości zostały zajęte przez pruskich huzarów. Główną kwaterą dla nich stała się Łubianka. W ten oto sposób jeszcze przed oficjalnym traktatem rozbioru powiat wałecki dostał się pod wojskową okupację pruską.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. ziemia wałecka początkowo weszła w skład okręgu noteckiego, a potem przyłączono ją do Prus Zachodnich (dawne Prusy Królewskie). Powiat wałecki został zreorganizowany i powiększony o przyłączoną Chodzież, Ujście, Czarnków, Trzciankę i Radolin. Pod względem administracyjnym przynależał do regencji kwidzyńskiej. Na czele powiatu stał teraz landrat, który zastąpił dawnego starostę. Majątki królewskie zostały przejęte przez rząd pruski i utworzono z nich tzw. amty. Miasta zostały poddane pod nadzór urzędników zwanych radcami podatkowymi. Zaprowadzono też nowe sądownictwo z językiem niemieckim jako obowiązującym. Kościelnie jednak dekanat wałecko – czarnkowski nadal należał do diecezji poznańskiej.
W okresie wojen napoleońskich pojawiły się nadzieje na reaktywowanie państwa polskiego. Napoleon traktatem w Tylży z 1807 r. stworzył słabe Księstwo Warszawskie, które nie było jednak w stanie spełnić tych oczekiwań. W jego skład wszedł tylko maleńki skrawek powiatu wałeckiego z Szydłowem i Dolaszewem. Kongres Wiedeński z 1815 r. utrwalił władztwo pruskie na tych ziemiach. Powiat wałecki w dalszym ciągu przynależał do regencji kwidzyńskiej, leżącej w obrębie prowincji Prus Zachodnich. Obejmował swym zasięgiem 5 miast, 65 majątków prywatnych oraz 2 amty, czyli dawne domeny królewskie: człopski i łubiankowski – ten ostatni utworzony z resztek dawnych starostw: wałeckiego, nowodworskiego i ujsko – pilskiego.
W miarę upływu czasu zmniejszała się liczebność i znaczenie elementu polskiego na tych ziemiach. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był wzmożony nacisk germanizacyjny w okresie bismarzkowskim, a potem bezwzględna polityka hakatystów. Nagminne wykupywanie ziemi z rąk polskich za rządowe pieniądze stwarzało dogodne warunki dla niemieckich kolonistów. Dopiero wybuch I wojny światowej w 1914 r. przyniósł nadzieje na zmianę tej sytuacji. Polacy zamieszkujący ziemię wałecką poważnie liczyli się z klęską Niemiec, o czym świadczy, chociażby fakt masowego wykupu ziemi z rąk niemieckich. Niestety, choć w myśl pierwszych projektów traktatu wersalskiego ziemia wałecka miała powrócić do macierzy, to tak się jednak nie stało. Ostatecznie cały powiat pozostał poza granicami Polski, by w 1922 r. wejść w skład „Marchii Granicznej Poznań – Prusy Zachodnie”, ze stolicą w Pile. Ten stan rzeczy przetrwał aż do 1938 r., kiedy to powiat wałecki wcielono do prowincji Pomorze.
Ziemia wałecka znalazła się w obrębie państwa polskiego dopiero po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r., pozostawała więc poza granicami Polski aż przez 173 lata. Wojna zostawiła ją jednak straszliwie okaleczoną, pełną rumowisk i zgliszcz. Z Pomorza Zachodniego utworzono wówczas jedno, duże województwo z siedzibą w Szczecinie, do którego należał również powiat wałecki jako najdalej na południowy wschód wysunięte terytorium. Po reformie władz terenowych w 1950 r. ziemia wałecka znalazła się w obrębie nowo utworzonego województwa koszalińskiego. Istniejący do tego momentu samorząd terytorialny zastąpiony został przez rady narodowe. Tak, więc zamiast starostwa powiatem zarządzało odtąd Prezydium w imieniu Powiatowej Rady Narodowej, a miastami – w miejsce magistratów i burmistrzów – prezydia miejskich rad narodowych. Obszar powiatu wałeckiego wynosił wówczas około 2084 km2. Na południu graniczył z powiatem trzcianeckim województwa poznańskiego, na wschodzie z powiatem złotowskim województwa koszalińskiego, na północy z powiatem szczecineckim tegoż województwa oraz na zachodzie z powiatami: drawskim województwa koszalińskiego i choszczeńskim województwa szczecineckiego. Po kolejnej reformie administracji państwowej, od 1 czerwca 1975 r. wprowadzającej dwustopniowy podział na województwa i gminy, dawny powiat wałecki prawie w całości (w województwie koszalińskim pozostały okolice Wierzchowa) znalazł się w granicach województwa pilskiego. Od l I 1999 r. Wałcz po nowym podziale administracyjnym wszedł w skład województwa zachodniopomorskiego. Jego obecna powierzchnia wynosi około 1407 km2. Powiatami sąsiadującymi są: choszczeński, drawski, szczecinecki, złotowski, pilski oraz strzelecko – drezdeneckim i czarnkowsko – trzcianecki.
źródła: https://powiatwalecki.pl/charakterystyka/
https://powiatwalecki.pl/historia/
BIBLIOGRAFIA:
Bąk Ludwik, Ziemia wałecka w dobie reformacji i kontrreformacji w XVI – AT/// w.. Piła 1999.
Boras Zygmunt, Walczak Ryszard, Wędzki Andrzej, Historia powiatu wałeckiego w zarysie, Poznań 1961.
Dzieje Wielkopolski, t I do 1793 r., pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969.
Ziemia wałecka, praca zbiorowa, Kraków 1965
Bąk Ludwik, Ziemia wałecka w dobie reformacji i kontrreformacji w XVI – AT/// w.. Piła 1999.
Boras Zygmunt, Walczak Ryszard, Wędzki Andrzej, Historia powiatu wałeckiego w zarysie, Poznań 1961.
Dzieje Wielkopolski, t I do 1793 r., pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969.
Ziemia wałecka, praca zbiorowa, Kraków 1965
Folder można również zobaczyć na poniższym filmiku:
Informator powiatowy wraz z reklamami lokalnych podmiotów gospodarczych